Türkler arasında ilk tarikat kurucusu olarak bilinen ve yaşadığı yüz­yıldan itibaren halkın üzerinde derin etki bırakan ilk sufi Hoca Ahmed-i Yesevî'dir. Ahmed-i Yesevî, sufi şair ve tarikat kurucusu sıfatıyla Türk­ler üzerinde yüzyıllarca etkisini sürdürmüş bir kişidir.

Batı Türkistan'daki Sayram kasabasında 11.yüzyılın ikinci yarısında doğduğu tahmin edilen ve İbrahim adlı bir şeyhin oğlu olan Ahmed, önce annesini, yedi yaşında da babasını kaybettikten sonra ablası ile birlikte sonradan Türkistan adını alan Yesi'ye gelmiş ve orada yerleşmiştir. Yesi'de o tarihlerde, Arslan Baba adındaki Türk şeyhinin etrafında topla­nanların kurduğu bir tasavvuf geleneği bulunmaktadır. Ahmed, ilk öğre­nimini Yesi'de yaptıktan sonra dönemin önemli İslâmi merkezlerinden Buhara'ya gelir. Orada ünlü bilgin ve sufi Şeyh Yusuf Hemedani'ye intisab eden (bir tarikata, şeyhe biat etmek) Ahmed-i Yesevî, Yusuf Hemedani'nin etkisinde kalarak onunla birlikte birçok yer gezmiştir. Bu sırada Şeyh'in teveccühünü kaza­nan Ahmed-i Yesevî onun üçüncü halifesi olur ve ilk iki halifeden sonra 1160 tarihinde Buhara'da Yusuf Hemedani'nin postuna geçer. Ancak, bir süre sonra tekrar Yesi'ye dönen Ahmed-i Yesevî ölümüne kadar orada kalmış ve ömrünün son yıllarını da tasavvuf yolunda etrafindakileri irşad ederek (Allah yolulunu göstermek) geçirmiştir.

Ahmed-i Yesevî'nin Yesi'de tasavvufu tanıtıp yayma girişimlerinin sürdüğü yıllarda, Türkistan yöresi İslâmlaşma yolunda iyiden iyiye iler­lemiş ve tasavvuf hareketlerinin yayıldığı önemli bir yerleşim merkezi görünümü kazanmıştır. Bu uygun koşullar içerisinde, kurduğu Yesevîye tarikatinin görüşlerini yayan Ahmed-i Yesevî, Taşkent ve Siriderya yöre­si ile Seyhun'un ötesindeki bozkırlarda yaşayan göçebe Türkler arasında zamanla büyük nüfuz kazanır. Hoca Ahmed-i Yesevî, İslâmi bilimleri, Arapça ve Farsçayı iyi bilmekle birlikte etrafında toplanan müridlerine dervişlik adabını öğretebilmek için onların anlayacakları bir dille man­zumeler yazarak seslenir. Türk halk edebiyatından alınma dörtlükler, he­ce ölçüsü ve basit bir dille yazılan bu manzumelere, onları aynı biçimsel özellikleri taşıyan sıradan manzumelerden ayırmak için "hikmet" denmiştir. Ahmed-i Yesevî'nin hikmetlerinin içerisinde toplandığı esere Dîvân-ı Hikmet adı verilmiştir. Dîvân-ı Hikmet'te yer alan manzumeler dil itibariyle Hakaniye Türkçesi özellikleri gösterirler. Türk halk edebi­yatının atasözleri bol ürünlerini hatırlatan ve 4+3=7, 4+4+4= 12 duraklı ölçülerle yazılmış olan bu manzumelerde, yarım kafiye ve redif kullanıl­mıştır. Sanat endişesi güdülmeksizin söylenen, lirizm yanı zayıf olan ve yukarıda da belirtildiği gibi tasavvuf propogandası yapmak amacıyla or­taya konan hikmetlerin, Yeseviliğin yayılma alam içerisinde kısa zaman­da okunur hale geldikleri bilinmektedir. Böylece, İslâm uygarlığı etkisin­de gelişen Türk edebiyatı içerisinde tasavvufi halk şiiri ya da daha yaygın kullanılan adıyla tekke şiirinin ilk örnekleri verilmiştir.

Hikmetler iki ana öğeden meydana gelmişlerdir. Bunlardan biri İslâmi, öteki ise milli öğedir. İlki ideolojide, ikincisi ise biçimde belirgindir. Hikmetlerin bu özelliğinden dolayı Dîvân-ı Hikmet'e İslâmiyet öncesi halk edebiyatı geleneğinin tasavvufi çeşni kazanmış bi­çimidir diyebiliriz.

Hikmetlerde iÅŸlenen konular: Dîvân-ı Hikmette yer alan hikmetlerin konuları sınırlıdır. Bu manzumeler, Hz. Peygamber'in hayatı ve mucizeleri, Ä°slâm menkıbeleri, dünyadan ÅŸikâyet, kıyamet günün yakınlığı, derviÅŸliÄŸin faziletleri… dini konulara yer verirler.

Ahmed-i Yesevî'nin hikmetleri, duygu ve coşku yanı sınırlı didaktik manzumeler olmalarına rağmen taşıdıkları sufiyane ve zahidane düşünceler nedeniyle halk üzerinde çok etkili olmuş ve yüzyıllar boyu bütün Türk illerinde okunmuştur. Elde bulunan Dîvân-ı Hikmet nüshalarının gerek içerisinde bulundurdukları manzumelerin değişik olması, gerekse dil özelliklerinin farklılıklar göstermesi, bunların başka başka kişiler tarafından değişik yerlerde yazılmış olduklarını kanıtlamaktadır. Bazıları kaybolan ya da zamanla değişikliğe uğrayan hikmetlerin derlenmesi sırasında, araya söyleyenleri farklı yeni hikmetlerin girdiği ve böylece orijinal metinden uzaklaşılmış olduğu ortadadır. Ancak, hikmetlerin değişmeyen özelliği, hepsinin özünde Ahmed-i Yesevî'nin inanç ve düşüncelerini bulundurmasıdır.

Yesevî'nin hikmetleri, Selçuklu akınlarıyla birlikte Anadolu'ya gelmiş ve Anadolu'da tekke edebiyatının doğuşunda, dini-tasavvufi ruhun gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Hikmetler, 12. yüzyıl Anadolu'sunda Yunus'u yetiştirecek olan düşünce ortamı ile edebi ortamı hazırlamıştır. Yesevî'nin Orta Asya'da yetişen müridleri, onun yolunu izleyerek tasavvuf ruhunun ve tarikat görüşlerinin yayılmasında şiirden yararlanmışlardır. Ahmed-i Yesevî edebi kişiliğinden çok, düşünceleriyle ve öğretici yanıyla, Orta Asya Türkleri'nin tasavvuf ruhunu kazanmalarında ve bütün Türk dünyasında bir düşünce birliğinin sağlanmasında önemli rol oynamıştır.

Dîvân-ı Hikmet'in yanı sıra Ahmed-i Yesevîye ait olduğu sanılan Fakrname'nin ise ayrı bir eser olmayıp Dîvân-ı Hikmet’in mensur mukaddimesi olabileceği görüşüYesevî ve Dîvân-ı Hikmet üzerinde çalışmalar yapmış olan Prof. Dr. Kemal Eraslan tarafından ileri sürülmektedir. Fakrname'nin, bilinen Dîvân-ı Hikmet yazma nüshalarında bulunmaması, Eraslan da, risalenin Yesevî tarafından değil de hikmetleri daha sonra düzenleyenlerce eklenmiş olduğu görüşünün ağırlık kazanmasına neden olmuştur.